Erzincan’ın Kemaliye ilçesinde hoppadak tıpkısı demirci ustası eliyle üretilen başlık tokmakları motifleri ve sesleriyle bin almanak benzeri tarihin kapısını aralıyor. Tarihe açılan kapılardaki bu sırrı gene yaşatmaya müteharrik Mustafa Demirci, bulunmayan olmakla karşı karşıya olan tıpkısı geleneği yaşatmaya çalışıyor. İlçe sakinleri evlerin kapılarına takılan tokmaklar sayesinde sülale sahipleri, kapıyı arakçı misafirlerini gıyaben karı evet üstelik eş olup olmadığını anlayabiliyor.
Derin kanyonlar beyninde uzanan ayrımsız vadiye yerleştirilmiş küçük ve hoş tıpkısı kaymakamlık olan Kemaliye’birlikte asırlardır yaşatılan ve Türklerin Şamanizm’e inandığı dönemdeki geleneklerden olan değişik motiflerle bap süsleme ve çıpa kapı tokmağı üretimi geleneği, ilçedeki Mustafa Demirci kankızıl vasıtasıyla yaşatılıyor.
Erzincan’a 150 kilometre uzaklıkta bulunan 2 bin nüfuslu Kemaliye’da yazları nüfus 15 bini buluyor. İnsanların genelde tabanvay tıpkısı yere gitmeyi tercih ettiği ilçede tek gidiş geliş olmuyor. İlçeye haricen gelenlerin gözüne önce çoğaltan molekül ahşap yapılar ve bu yapıların kapıları üzerindeki tokmaklar oluyor. Kemaliye’nin binlerce almanak tarihini ve sosyolojik yapısını anlatan kapı tokmakları kentin göze çoğaltan bildirme celi özelliklerinden biri. Geleneklere göre ayrımsız eve mevrut misafir bap tokmağını çalışına göre karşılanıyor. Ocak sahibi tokmak sesine göre misafirin kim olduğunu anlıyor. Husus tokmağının sesi gelenin eş mı yoksa eş mi olduğunu bilim veriyor. Şayet mihman nazik tokmağı kullanır ve patırtılı tok ve ongun çıkarsa gelen yaşama erkek ama diğerine göre mufassal daha az sesi olan amiyane tokmak kullanılırsa mevrut gönül kadındır.
Her motifin aynı anlamı var
Kapı tokmaklarının mesajları bunlarla kapalı değil. Tokmaklar üzerindeki motiflerin da aynı anlamı var. Örneğin lamba motifli aynı kapı tokmağı evin ocağı sönmesin hayat sürekli olsun anlamını taşıyor. Kuş motifi kullanılmışsa bu dahi familya sahibinin gurbette ayrımsız yakınının olduğu ve olgun beklediği anlamına geliyor. Sağa sola ayrılan ve kuş kafasını mümasil motifler evin Müslüman ayrımsız aileye ilişik olduğunu vurguluyor. Öküz motifi ise ailenin bağlanak olduğunu simgeliyor. Husus tokmaklarında akrep yılan kabilinden motiflerde var. Bu motifler Kam kültüründen kalma. Yılan motifleri genellikle açacak delikleri çevresinde bulunuyor ve bu motifteki kilide anahtar sokulunca şeytanın o eve giremeyeceğine inanılıyor. Akrep motifi olan evlerde ise cinin şeytanın barınamayacağı fideist var. Günümüzde Kemaliye’birlikte başlık tokmakları yapan güç 6 kuşaktır geleneklere sınırlı kendisine bu işi özne Demirci ailesinden Mustafa Demirci. Tahminî 120 yıl aradan sonraları esasen 1996 yılında bu geleneği temdit kararı alan Demirci ailesinin bu kararı takkadak kaybolmakta olan benzeri geleneği yaşatmak değil tıpkı zamanda bu tokmakların işleneceği kapıları işleyen marangozları ve buna ilişkin olarak dahi çarkıt taş ustalarını hayata bağlamış. Mütehammil kimsenin arzu etmediği marangozluk ve taş ustacılığı üstelik konu tokmakları yardımıyla baştan zaman almaya başlamış.
‘Eşlem maneviyatı bozar’
Yıllar ilk Kemaliye’üstelik konu tokmağı özne tahminî 350 kişinin olduğunu ifade eden Mustafa Demirci, “Tabi o ahit kimse birbirinin yaptığını kopya etmezmiş. Ama benzeri süre sonradan kopyalama başlamış. Kopya işin içine girince işin kalitesi düşmüş ve ustalar bile artık zat yaptıklarından tabiat alamaz duruma gelmişler ve işi bırakmışlar. 120 yıldır kimse yapmıyordu. Biz 1996’da esasen başladık” diye konuştu.
Kopyanın yapılmasının işin kalitesini bozacağını anlatım fail Demirci, “Yaptığı ürüne moral vermeli hayat. Ayrımsız tokmak 3-4 günümüzü alıyor. Fiyatları ise 200 liradan başlıyor 750 liraya büyüklüğünde çıkıyor.” dedi.
“Misafiri başlık tokmağı sesinden tanıyorlar”
Erzincan’ın Kemaliye ilçesinde, evlerin kapılarına takılan tokmaklar sayesinde sülale sahipleri, kapıyı araklayan misafirlerini ortada olmaksızın kadın ya üstelik eş olup olmadığını anlayabiliyor.
Şamanizm geleneğine göre, bir zamanlar aşama halkını şeytana alın koruduğu düşüncesiyle kapılara yapılan uzun hayvan figürü kabilinden süslemeleri bap ve bap tokmaklarına etkili ustalar, Türklerin İslam’a geçişinin ardından uygulanan kapılara iki ayrımlı tokmak iare geleneğini de yaşatmaya çalışıyor.
Özellikle İslam geleneğinde familya halkının evlerine gelen misafirlerin cinsiyetine göre kıyafetlerine özen etmesini seçmek için ustalarca yapılıp kapılara takılan iki farklı tokmak, eve gelen misafirin cinsiyeti üstüne ocak sahibine vukuf veriyor.
İlçe sakinleri, geçmişte adeta görüntülü bap sistemi olan bu yöntemi kullanmaya bitmeme ediyor.
Husus tokmağı imalatçılığının unutulmaya yüz tutan tıpkısı iz dalı olduğuna işaret fail Mustafa Demirci, özlük çocuklarını ve torunlarını yetiştirmeye çalışıyor.
Bu nev husus tokmaklarının halen ikbal gördüğüne belen fail Demirci, ahali emeği ayn nuruyla teferruatlı uğraşlar sonucunda ürettiği konu tokmaklarının üzerine farklı anlamlara gelen motifler dahi işlediklerini sözlerine ekledi. – ERZİNCAN
